O zagrożeniach w bankowości cyfrowej rozmawiał dr Wojciech Paczos z redaktor Anną Piekutowską. Zapraszamy do przeczytania transkrypcji wywiadu.
A.P.: Od dłuższego czasu kraje skandynawskie konsekwentnie zmierzają w kierunku stania się społeczeństwami bezgotówkowymi. Jak wynika z najnowszego raportu banku centralnego, Szwecja i Norwegia mają obecnie najniższy odsetek gotówki w obiegu w stosunku do PKB na świecie. Coraz częściej jednak zjawisko to przestaje być postrzegane jedynie jako przejaw rozwoju technologicznego czy gospodarczej innowacyjności — a zaczyna być uznawane za potencjalne zagrożenie.
Gotówka jak złoto — wspomnienie parytetu
W.P.: W historii pieniądza już wiele razy zmieniały się formy płatności. Srebro zastąpiło złoto, papier zastąpił kruszec, a teraz elektroniczne formy pieniądza wypierają fizyczną gotówkę. Pieniądz elektroniczny, podobnie jak gotówka, ma trzy kluczowe cechy: łatwość transportu, podzielność i trudność podrobienia. Do tego ma bardzo istotne przewagi —jest lżejszy, szybszy w obsłudze i trudniej go ukraść, bo łatwo możnemy zablokować kartę, czy ustalić limity transakcji. Dlatego dziś naturalnie odchodzimy od gotówki, choć wciąż funkcjonuje ona w tle.
W latach 70., kiedy świat odchodził od parytetu złota, gotówka miała realne pokrycie w rezerwach kruszcu. Można ją było wymienić na złoto w banku, co jednak stanowiło obciążenie dla gospodarki — ograniczało szybkość obiegu pieniądza w gospodarce, a to prowadziło do kryzysów i ograniczało skuteczność polityki monetarnej. Podobnie dziś możemy myśleć o gotówce – rzadko używamy jej na co dzień, korzystamy z kart płatniczych i rozliczeń elektronicznych. Gotówka – jak dawniej złoto – leży w banku i stanowi „zabezpieczenie” pieniądza elektronicznego. Podobnie jak dawniej złoto, gotówka zaczęła być w pewnym sensie obciążeniem.
W Polsce problem ten może być jeszcze poważniejszy — mamy wyższy poziom społecznego przyzwolenia na płatności gotówkowe.
Gotówka i cień gospodarki
Z punktu widzenia państwa gotówka ma jeszcze jeden, często pomijany aspekt — umożliwia funkcjonowanie szarej strefy i przestępczości. Nikt nie płaci kartą debetową za nielegalne substancje. Urzędnicy nie są przekupywani przelewami. Wypłaty części pensji pracownikom „pod stołem” siłą rzeczy odbywają się gotówką.
Owszem, istnieją już formy elektronicznych płatności zapewniających anonimowość, ale dla państw największą zaletą systemu cyfrowego jest właśnie możliwość monitorowania przepływów finansowych. W Wielkiej Brytanii szacuje się, że roczne straty z tytułu nielegalnych transakcji wynoszą od 5 do 15 miliardów funtów — to suma porównywalna z kosztami obecnie dyskutowanej i bardzo kontrowersyjnej wielkiej reformy systemu wsparcia społecznego.
System bezgotówkowy może być zatem wygodniejszy z punktu widzenia użytkownika i lepszy z punktu widzenia państwa. Stąd dążenie wielu państw – w tym państw skandynawskich, które osiągnęły praktycznie pełny sukces – do przejścia na bezgotówkowość.
Wygoda kontra bezpieczeństwo
Paradoksalnie jednak, kraje, które osiągnęły niemal pełną bezgotówkowość, zaczynają się zastanawiać, czy nie powinny się z tego – przynajmniej częściowo – wycofać. Dziś wręcz zachęcają obywateli, by trzymali w domu pewne ilości gotówki – „na wszelki wypadek”. W kontekście możliwych zagrożeń, takich jak wojna hybrydowa czy odcięcie internetu (niezbędnego do korzystania z bankowości elektronicznej), takie zabezpieczenie może okazać się kluczowe.
Powrót gotówki jako plan awaryjny?
Skandynawowie, mimo wcześniejszego entuzjazmu dla pełnej cyfryzacji, zaczynają rozważać przywrócenie większego znaczenia gotówki — nie jako dominującej formy płatności, ale jako elementu strategii bezpieczeństwa. W swoim raporcie Szwedzki Bank Centralny zaleca działania mające na celu ograniczenie wykluczenia i zapewnienie możliwości dokonywania płatności także w warunkach kryzysowych, np. wojny.
Czy jednak da się wrócić do gotówki, skoro raz już z niej niemal zrezygnowano?
Praktyka pokazuje, że różne systemy mogą funkcjonować równolegle. W ramach jednej waluty – euro – w niektórych regionach gotówka nadal dominuje, w innych królują wyłącznie płatności cyfrowe. Pomysł skandynawski polega na tym, by być gotowym — mieć w domu tyle gotówki, by przeżyć tydzień. To czas, który bank centralny uznaje za potrzebny na przywrócenie systemu płatności.
Polska — bezgotówkowa, ale ostrożna
W Polsce do końca roku planowane jest rozesłanie do wszystkich gospodarstw domowych poradnika „na czas kryzysu” — na wzór skandynawski. Można przypuszczać, że znajdzie się tam również zalecenie dotyczące posiadania zapasu gotówki.
Polska zajmuje dziewiąte miejsce wśród krajów UE pod względem liczby transakcji bezgotówkowych na mieszkańca. Lubimy nowoczesność. Ale jednocześnie temat gotówki bywa wykorzystywany politycznie — choć nie zawsze w sposób merytoryczny. Niektórzy politycy, szczególnie z partii skrajnych, podnoszą kwestię „totalnej inwigilacji” jako główne zagrożenie płatności elektronicznych, pomijając aspekty bezpieczeństwa czy sprawiedliwości fiskalnej.
Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedno zagrożenie rynku płatności bezgotówkowych. Ten rynek to naturalny monopol: ani dla sprzedawcy, ani dla kupujących nie będzie wygodne, aby sklep oferował sto różnych terminali płątniczych różnych firm. Dlatego wyrosły dwie dominujące firmy, które obsługują znakomitą większość transkacji bezgotówkowych – na całym świecie. W efekcie wprawdzie państwo nie prowadzi inwigilacji naszych transakcji, ale robią to prywatne firmy, którym powierzamy nasze dane finansowe. Skandynawowie dostrzegli ten problem wcześnie i stworzyli państwowy system płatności. W Polsce mamy BLIK — rodzimą innowację, która rozwija się bardzo dobrze, i może budzić nadzieję na rozbicie duopolu płatniczego.
Powyższy wpis powstał na podstawie wypowiedzi dr. Wojciecha Paczos w radiu TOK.FM. Zapraszamy do odsłuchu rozmowy.
Teksty takie jak ten powstają dzięki wsparciu naszych patronów. Jeśli nasza misja jest Ci bliska, możesz zostać jednym z nich lub zachęcić do tego znajomych
